Megalomani

İçinde yaşadığımız dünyada, hâdiseleri içinden çıkılmaz hâle getiren en önemli psikolojik bozukluklardan biri de megalomanidir. Kendini olduğundan daha büyük görme eğilimi diyebileceğimiz megalomani, aslında narsistik kişilik adı verilen karakterin bir parçasıdır.

Bu tür kişilerde kendilerini aşırı beğenme, üstünlük ve büyüklük hissine kapılma, başkalarının duygu ve düşüncelerini anlayamama, kendisine karşı yapılan eleştirilere katlanamayıp aşırı hassasiyet gösterme gibi özellikler vardır. Herkesten daha güzel ve başarılı olduklarını, büyük işler başarmaları gerektiğini düşünürler. Bunun yanı sıra kibir içindedirler; meselâ kurallar diğer insanlar içindir ve kendilerine uygulanmamalıdır. Ayrıca bu büyüklük hezeyanları ve kibirli düşünceleri diğer insanlar tarafından da desteklenmelidir, diğer bir tabirle pohpohlanmalıdırlar, aksi takdirde büyük hayal kırıklıkları yaşarlar. Karşısındakinden devamlı kendisini sevmesini, yüceltmesini beklerler. Bencil bir şekilde âdeta dünyadaki her şeyin kendileri için var edildiğini düşünürler.

Narsistik özellikler acaba hayatın her döneminde bir bozukluk olarak mı ele alınmalıdır? Narsistik yapı, bebeklik dö*ne*minde normal bir özellik olarak görülür. Bu dönemde bebeğin isteklerinin hemen ve hiçbir engele takılmaksızın karşılanması için böyle olması zaruridir. Bebek, karnı acıktığı veya altı ıslandığı zaman durmadan ağlar ve annesini kendisine bakmaya mecbur eder.

Erişkin dönemdeki narsistik kişilik ve buna bağlı gelişen megalomani ise, genellikle değersizlik hissinin meydana gelmesine ve buna ilâveten iç dinamiklerin hatalı işlemesine bağlı ortaya çıkar. Değersizlik duygusunun aşırı değerlilik ile yer değiştirmesi hâdisede büyük rol oynar. Bunların bir kısmı küçüklükten itibaren çevresi tarafından horlanan ve örselenen kişilerdir. Neticede, ezilen kişiliklerinin yaşadıklarını tam tersine çevirmesi, kendilerini aşırı derecede değerli görmek istemeleri neticesini doğuracaktır. (Ben değersiz değilim, aksine herkesten daha değerliyim!)1,2 Bu noktada şunu belirtmemiz yerinde olur; hatalı işleyen iç mekanizmaları karşısında kişiye, ene (veya ego) gibi cihazların doğru kullanılma metotları öğretilmezse, narsistik kişilik gibi bozuklukların meydana gelmesi kaçınılmazdır. Egoyu doğru kullanma ise, kişinin kendi ile alâkalı sağlıklı değerlendirmeler yapmasıdır. Kendi aciz ve kusurlu yönlerinden yola çıkarak, aciz olmayanı, kusursuzu bulmaya, kendinde gördüğü güzel yönlerden yola çıkarak da bu güzellikleri yaratan Güzeller Güzeli'ne ulaşmaya çalışmaktır.

İsterseniz gelin bu durumu bir de İslâmî kaynaklardaki bakış açısı ile ele alalım. İnsanın kendi özünü, diğer yandan nefis yanını ifade eden 'ene' tabiri dinî kaynaklarda sıkça kullanılır. Eğer uygun şekilde kullanılırsa 'ene', Yaradan'ı tanımada bize yol gösteren bir anahtar olur. Kişinin bunu yapabilmesi için önce kendi gerçek yapısını, sınırlılığını ve acizliğini kavraması gerekir. Kusurlarını görebilmeli ve her ân yok olabilecek, ölümlü bir varlık olduğunu idrak etmelidir. Daha sonra ise sınırsız olanı, kudreti sonsuz olanı aramaya başlamalıdır. İşte bu takdirde ene, Yaradan'ı anlamaya ve bulmaya kapı açan bir hüviyete dönüşür. Bir damla iken umman olur, bir hiç iken her şey olur, fânî iken hakiki hayata erer. Aksi takdirde ene, kendisini tanımayan kimseler için "enaniyet" denen gurura kapılma, kibirlenme ve başkalarına tepeden bakma aracı hâline gelir ve kişiyi yutabilecek bir girdap hâline dönüşür.3

Narsistik kişilik ve onun bir parçası olan büyüklük kompleksi, acaba ne gibi problemlere yol açar? Her şeyden önce narsistik yapı, kişinin iç ve dış uyumunu bozar. Hâdiselerin ters gitmesi veya kendi istediği gibi olmaması durumunda, bu kişiler hayal kırıklıkları yaşar ve acı çekerler. Meselâ, yaşlanma ile meydana gelen fizikî değişiklikler, bedenî ve zihnî yönde oluşan yetersizlikler, bu kişilerde ağır depresyonların gelişmesine sebep olabilir. Eleştirilmeye karşı aşırı tahammülsüzlükleri sebebiyle, basit ikazlardan bile öfkelenebilirler. Bunlar istenmeyen ve yalnız bırakılan insan tipi olmaya aday kimselerdir.

Büyüklük duygusu ayrıca dış uyumu da bozarak, birçok sosyal probleme yol açmaktadır. Bu duyguyu yaşayanlar âdeta her şeyi bildikleri, her şeyi halledebilecekleri, herkesten üstün oldukları gibi yanlış bir yaklaşımla sosyal münasebetlerinde zedelenmelere yol açmakta ve bazen tehlikeli olabilecek davranışlar dahi gösterebilmektedirler. İnsanlık tarihi bunlara şahit olmuştur. Hitler, üstün ırk felsefesini ortaya atarak, binlerce insanın ölmesine sebebiyet vermiştir. Ondaki üstünlük duygusu başkalarını katletmeye dönüşmüştür. Aslında tarihin her döneminde narsistik üstünlük hisleri ile insanlığı kana bulayan hasta şahsiyetler görülebilir. Nemrutlardan Firavunlara, Moğollardan Nazilere kadar tarih, bunun örnekleriyle doludur. Tarihimizde bunun tam zıddı örnekler de mevcuttur....

Narsistik kişilere karşı davranışlarımızı ayarlarken çok dikkatli olmalıyız. Onları övmemeye ve onlara karşı tevazu göstermemeye dikkat etmeliyiz. Aksi takdirde uygunsuz düşünce ve davranışlarını pekiştirmiş oluruz ve onlara tesir edemeyiz. Açıkça ve kararlılıkla davranışlarını onaylamadığımızı ve onlara hayran olmadığımızı hissettirmeliyiz. Ancak bunu yaparken de onları eleştirmemeye özen göstermeliyiz, aksi takdirde bizden uzaklaşırlar.

4 Peki narsistlerde aşırı derecede olan kendini değerli hissetme duygusu her insanda yok mudur veya insanlarda böyle bir duygu olmaması mı gerekir? Elbette her insanda değer görme ve kendini değerli hissetme duygusu mevcuttur. Ancak bu duygu doğru şekilde tatmin edilmeli ve doğru yerde kullanılmalıdır. İnanç sistemimizde insanın gerçek değerinin ne olduğu ve kimin insana gerçek değerini verebileceği vurgulanır. "...Şunu unutmayın ki Allah'ın (celle celâlühü) nazarında en değerli, en üstün olanınız, içinizden takvada (Allah'ı (celle celâlühü) sayıp haramlardan sakınmada) en ileri olandır..."5 Ayrıca, kişi insanlar katında değil de, Allah (celle celâlühü) katında değerli olmaya çalışmalıdır. Pek çok peygamberin (aleyhisselâm) hayatında bunun örnekleri görülebilir. Peygamberler, insanlar tarafından eziyet, hakaret, işkence gördükleri ve hattâ iftiralara uğradıkları hâlde Allah'ın (celle celâlühü) rızası için çalışmışlar ve insanların en değerlileri olmuşlardır. Allah'ın (celle celâlühü) değer verdiklerini insanlar değersiz hâle getirememişlerdir.

Her insanda yaptığı işleri, sahip olduğu şeyleri beğenme duygusu vardır. Bu, bir ölçüde insanın verimli ve üretken olmasını sağlar. Ancak insan biraz düşündüğü zaman, elinde bulunan hemen hiçbir şeyin hakiki mülkü olmadığını idrak eder. İlk başta vücudu üzerinde fazla bir tasarrufu yoktur. Ne boyunu, ne rengini, ne gözünü ne de genetik yapısını kendisi tayin eder. Benzer şekilde, akıl ve kabiliyet gibi potansiyel özelliklerini belirleme de onun elinde değildir. Bunlar kullanımına verilmiş ve belli bir süre sonra geri alınacaktır. İnsan, sahip olduğu bütün güzel şeylerin kendisinden kaynaklanmadığının, Yaratan tarafından kendisine hibe edildiğinin ve kendisinin bunları sadece geçici bir süre kullanmakta olduğunun şuurunda olmaz ise, bunlara sahiplenmek ve bizzat kendisinden bilmek hatasına düşecektir. Bu da kişide büyüklük kompleksi için bir zemin oluşturabilir. Hâlbuki bu nimetleri verenin nazara alınıp, O'na şükredilmesi gerektiği inancımızda sıklıkla vurgulanır.